Η Φύση και ο Άνθρωπος στα Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια
του Θοδωρή Κοντάρα
Ακολουθήστε μας
του Θοδωρή Κοντάρα
Οι Έλληνες έχουμε την ευτυχία και το προνόμιο να ζούμε σε μια χώρα με εντυπωσιακό και πολυποίκιλο φυσικό κατακερματισμό, όπου εξαπλώνεται ένας τεράστιος πλούτος χλωρίδας και πανίδας μέσα σε κλίμα θαυμάσιο από κάθε άποψη. Παρά την υποβάθμιση της φύσης ανά τους αιώνες, ακόμη και σήμερα όλα σμίγουν με το εκθαμβωτικά περικαλλές ελληνικό φυσικό περιβάλλον σε μιαν αρμονική πληρότητα.
Η ένωση του ανθρώπου μ’ αυτό το πολύτιμο θεϊκό δώρο έπαιξε βασικό ρόλο σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής, και η πολυμορφία του ελληνικού τοπίου διαμόρφωσε τους κατοίκους και τον πολιτισμό τους.
Παλαιότερα, η ειλικρινής αγάπη του ελληνικού λαού προς τη φύση και τη ζωή μέσα σ’ αυτήν αγγίζει τα όρια της λατρείας. Σε αντίθεση με την πολυτάραχη, θορυβώδη και περιορισμένη ζωή στις πόλεις, ο πόθος για τη φυσική ζωή και την ελεύθερη δράση μέσα στο φυσικό περιβάλλον κυριαρχεί στην ψυχή μας και από την αρχαιότητα τροφοδοτεί σημαντικούς τομείς της τέχνης, όπως η ποίηση, η ζωγραφική, η μουσική, η λογοτεχνία.
Οι ομορφιές και οι χάρες της φύσης, τα ειδυλλιακά γαλήνια τοπία και οι άγριες, απειλητικές εικόνες με την απεριόριστη δύναμη, τα απάτητα βουνά με τα δάση και τα βραχώδη ορεινά μέρη, οι πηγές, τα ποτάμια και οι ήχοι των νερών, η τρικυμισμένη ή γαλήνια θάλασσα, οι ανοιχτοί ορίζοντες και οι χαριτωμένοι γιαλοί, τα δέντρα, τα φυτά και τα λουλούδια, τα πουλιά και τα ζώα, η μεγαλοπρέπεια των φαραγγιών και των λόγγων, η ήρεμη ζωή των πεδιάδων, η δροσιά, τα χιόνια, οι άνεμοι, ο ουρανός με τ’ άστρα του, ο ήλιος και το φεγγάρι, η απλότητα του φυσικού βίου ‒ όλα τούτα συγκινούν τον άνθρωπο, του δημιουργούν ισχυρά ποιητικά συναισθήματα και γίνονται προσφιλή και συνήθη θέματα στα δημοτικά μας τραγούδια.
Η ποίηση συμμετέχει στα έργα και στα στοιχεία της φύσης, δίνοντας την εντύπωση ότι η ίδια είναι προϊόν φυσικό. Η ομορφιά του περιβάλλοντος τέρπει και γίνεται τέχνη που γοητεύει και εκδηλώνεται με αυθορμητισμό και φυσικότητα. Στον λαϊκό ποιητή οφείλουμε την αναγνώριση της φυσικής ομορφιάς σε οποιαδήποτε μορφή της, την εξωτερίκευση της ζωηρής ευαισθησίας του γι’ αυτήν και το βαθύ, ζωηρό και πολύ έντονο αίσθημα της φυσιολατρίας, που σφράγισε το δημοτικό τραγούδι των Ελλήνων.
Μέσα στη φύση ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάντα: την ελεύθερη και απεριόριστη ζωή, την υγεία, την ωραιότητα, τα θέλγητρα και την απόλαυση ακόμη και του πιο ταπεινού φυσικού στοιχείου, τις ειδυλλιακές ή άγριες εικόνες. Συγκινείται βαθιά και εκφράζει ποιητικά αυτή την αισθητική αντίληψη του περιβάλλοντος, δημιουργώντας συχνά εξαίσιους στίχους με συντομία κι απλότητα. Για να εκφράσει επίσης καθετί που αισθάνεται, παίρνει εικόνες από τη φύση και δημιουργεί αμέτρητες παρομοιώσεις και παραλληλισμούς σχετικούς με τον φυσικό κόσμο. Τα δημοτικά τραγούδια είναι φωτεινά, λαμπερά δημιουργήματα ταπεινών ανθρώπων, που φανερώνουν το αστείρευτο κάλλος της πλάσης και την απέραντη αγάπη για τη ζωή. Κυριαρχεί συχνά η ιδέα πως η φύση ζει αιωνίως, πανίσχυρη με χίλιες δυο μορφές, ενώ εμείς διαβαίνουμε γοργά. Συχνά ο άνθρωπος θλίβεται για τον εφήμερο χαρακτήρα του βίου του αλλά και για το ότι θα χάσει την εξαίσια ομορφιά της φύσης.
Γνήσιες ποιητικές εικόνες –οπτικές, ακουστικές και οσφρητικές ακόμη– περιγράφουν με τα πιο ζωηρά χρώματα τη γραφική ωραιότητα των βουνών, τη χαρμόσυνη κι ερωτική αναγέννηση της φύσης κατά την άνοιξη και την ανταριασμένη, μελαγχολική ατμόσφαιρα του χειμώνα, τον κύκλο των ουράνιων σωμάτων (ήλιου, φεγγαριού, αστεριών) και του χρόνου (μέρας, νύχτας, εποχών), τους φυσικούς ήχους (από πουλιά, νερά και θάλασσες, ανέμους, βροντές, μουσικά όργανα), την ομορφιά των ήμερων ή δασικών δέντρων και των πολυποίκιλων ανθέων.
Τα φυσικά στοιχεία και τα όντα προσωποποιούνται με τολμηρή φαντασία. Τα πάντα –και πιο πολύ τα βουνά, τα πουλιά και τα άλογα– μιλούν και συμμετέχουν με αυθορμητισμό και δυναμική παρουσία σε κάθε εκδήλωση των ανθρώπων, συνθέτοντας παραστατικές εικόνες γεμάτες υπερβολές και ωραίους αλληγορικούς διαλόγους. Ακόμη και τα μέταλλα ή οι πολύτιμοι λίθοι χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν την ωραιότητα, το κάλλος, τον πλούτο, την πολυτέλεια, τη μοναδικότητα ορισμένων ανθρώπων.
Σε κάθε κατάσταση που τον διακατέχει, σε κάθε διάθεσή του, ο άνθρωπος θέλει να συμμετέχουν αναλόγως και τα φυσικά στοιχεία. Στη χαρά η φύση είναι πάντα λαμπερή, ελκυστική κι όμορφη, ενώ στη λύπη μαύρη κι άραχλη. Ενεργεί, δηλαδή, κι αυτή όπως ο άνθρωπος, χαίρεται στη χαρά του και πονεί στον πόνο του. Συμπάσχει στα πάθη και στα δεινά του, που γίνονται ελαφρότερα με τέτοια συμπαράσταση. Θλίβεται και ευχαριστιέται, κλαίει, στενάζει, αγαλλιάζει, μελαγχολεί, γελά, ανθεί και λουλουδίζει. Στη λευτεριά και σε κάθε θετική περίπτωση στη φύση κυριαρχούν η ξαστεριά κι η ομορφιά, στον πόλεμο και στον θάνατο όλα σκοτεινιάζουν και πέπλο φόβου καλύπτει το σύμπαν.
Όλα τα στοιχεία που περιβάλλουν τον λαϊκό ποιητή παίρνουν ψυχή από την ίδια την ψυχή του. Τα αισθήματά του για τη φύση είναι βαθιά, πηγαία κι αληθινά, γιατί αυτή του προκαλεί τον θαυμασμό, τη γαλήνη της ψυχής, τη μαγεία, το μυστήριο και την έκσταση, τη μεγαλοπρέπεια, το δέος, τη μελαγχολία, την καρτερία ή την ευχάριστη αντίληψη της ζωής.
Η ανθρώπινη ζωή είναι σφιχτοδεμένη με τον περιβάλλοντα κόσμο μας και τελικά η λατρεία για τη φύση κάνει τον άνθρωπο να αγαπά περισσότερο τη ζωή.
Θοδωρής Κοντάρας
5 Μαΐου 2023
