Γκαβόχελο

Ο Αμμόκοιτος ή Γκαβόχελο (Eudontomyzon (Caspiomyzon) hellenicus, είναι ένα από τα πιο απειλούμενα είδη ψαριών στον κόσμο. Είναι ενδημικό είδος της ευρύτερης περιοχής των Τεναγών Φιλίππων και μοιάζει με μικρό χέλι.

Ανήκει στην οικογένεια των κυκλόστομων (Cyclostomidae), όπως η Ποταμολάμπραινα και η Λάμπραινα των Καρπαθίων, τα οποία, αντί για στόμα με σιαγόνες έχουν μία κυκλική στοματική κοιλότητα με δόντια, που τα βοηθά να προσκολλώνται σε άλλους οργανισμούς. Τα περισσότερα είδη αυτής της κατηγορίας ζουν παρασιτικά σε ψάρια και άλλους υδρόβιους οργανισμούς, κολλώντας πάνω τους και απομυζώντας τους. Ωστόσο, ο Αμμόκοιτος δεν παρουσιάζει παρασιτική συμπεριφορά, αλλά τρέφεται παθητικά με οργανική ύλη και φυτοπλαγκτόν.

Εντοπίζεται κυρίως σε μικρά ρέματα και ποτάμια με καθαρό, οξυγονωμένο νερό και αμμώδη ή λασπώδη πυθμένα, που είναι απαραίτητα για την αναπαραγωγή και ανάπτυξή του. Πιο συγκεκριμένα, απαντάται στον ποταμό Αγγίτη, καθώς και στις περιοχές Ρυάκι Αη Γιάννης Σερρών, Κεφαλάρι ή Ρέμα Κεφαλαρίου και Ρέμα Μυλοπόταμος Δράμας, ενώ ένας δεύτερος απομονωμένος πληθυσμός εντοπίστηκε στον Ποταμό Μογλενίτσα στην Κεντρική Μακεδονία. Οι πληθυσμοί του είδους, σε κάθε περιοχή, θωρούνται σπάνιοι.

Ο Αμμόκοιτος έχει έναν πολύ ενδιαφέροντα και παράξενο βιολογικό κύκλο. Περνά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του -πέντε ως έξι χρόνια- ως προνύμφη, περίοδος κατά την οποία δεν έχει μάτια – εξ ου και ονομάζεται επίσης Γκαβόχελο. Ζει βυθισμένος στον πυθμένα των ποταμών, σε αμμολασπώδες έδαφος, βγάζοντας μόνο το κεφάλι του κάθετα για να τραφεί. Για το λόγο αυτό, άλλωστε, είναι δύσκολο να εντοπιστεί.

Στο κεφάλι φέρει ένα μόρφωμα σαν χωνί τριγύρω από την οπή του στόματός του, που οδηγεί τα μικρά παρασυρόμενα από το νερό κομματάκια οργανικής ουσίας προς αυτό. Δεν έχει πτερύγια, ούτε λέπια, εκτός από την ράχη και την ουρά.

Τους τελευταίους 3-4 μήνες της ζωής, του αρχίζει να μεταμορφώνεται σε ενήλικο ζώο. Εμφανίζονται σιγά σιγά τα μάτια του, χάνει το μόρφωμα του χωνιού από το στόμα και το στόμα του αποκτά γύρω γύρω δόντια. Η ενήλικη μορφή διαρκεί μόλις 1-2 εβδομάδες. Όταν φτάσει σε αυτή τη μορφή, ο Αμμόκοιτος παύει να τρέφεται, αφού δεν μπορεί πλέον να χωνέψει την τροφή του, και σπεύδει ν’ αναπαραχθεί, πριν πεθάνει από εξάντληση λόγω έλλειψης τροφής.

Ο Αμμόκοιτος χαρακτηρίζεται ως Κρισίμως Κινδυνεύον από το Κοκκίνο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας και την IUCN. Επιπλέον, περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας των Οικοτόπων (Οδηγία 92/43/ΕΟΚ) και της Σύμβασης της Βέρνης (Bern Convention 1979).

Οι κύριες απειλές που αντιμετωπίζει ο Αμμόκοιτος είναι η ρύπανση των υδάτων από λύματα (όπως οικιακά και αστικά, βιομηχανικά στρατιωτικά, γεωργικά και δασικά λύματα) και ο κατακερματισμός των ενδιαιτημάτων που διαβιεί.

Κείμενο: Δρ. Αργύρης Σαπουνίδης, Δρ. Μάνος Κουτράκης, Βούλα Παπαδοπούλου (Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός «ΔΗΜΗΤΡΑ»- Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας)

Πηγές:

• Economidis PS. (1995) Endangered freshwater fishes of Greece. Biological Conservation, 72: 201-211.
• Barbieri R., Zogaris S., Kalogianni E., Stoumboudi MTh., Chatzinikolaou Y., Giakoumi S., Kapakos Y., Kommatas D., Koutsikos N., Tachos V., Vardakas L., Economou AN. (2015) Freshwater Fishes and Lampreys of Greece: An annotated checklist. Monographs on Marine Sciences No. 8. Hellenic Centre for Marine Research: Athens, Greece.
• Crivelli AJ. (2006) Cobitis punctilineata. The IUCN Red List of Threatened Species 2006: https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2006.RLTS.T60838A12416974.en. (Downloaded on 18 October 2020).
• Economidis P. (2009) Freshwater Fish. In: Legakis A. & Maragou P. (eds) The red data book of threatened animals of Greece. Hellenic Zoological Society, Athens, pp. 95-158.
• Erkakan F., Atalay-Ekmekçi F.G., Nalbant TT. (1999) A review of the genus Cobitis in Turkey (Pisces: Ostariophysi: Cobitidae). Hydrobiologia, 403: 13–26.
• Renaud C.B., Economidis P.S. 2010. Eudontomyzon Graecus, A New Nonparasitic Lamprey Species From Greece (Petromyzontiformes: Petromyzontidae). Zootaxa DOI: 10.5281/zenodo.195327
• Σαπουνίδης Α., Κουτράκης Ε., Λεονάρδος Ι.Δ., Μπόμπορη Δ., Αράπογλου Φ., Χρηστίδης A., Τζιώλας Ε., & Παπαδοπούλου Π., 2021. Π.Ε. 2: Μελέτη της κατανομής των ενδημικών ειδών Eudontomyzon (Caspiomyzon) hellenicus & Cobitis punctilineata που διαβιούν στα ρέοντα ύδατα των Τεναγών Φιλίππων και της βιώσιμης διαχείρισης των υγρών αποβλήτων που περιέχουν υπολείμματα φυτοπροστατευτικών προϊόντων. ΙΝΑΛΕ, σελ. 16 + Παραρτήματα.
• Τάχος Β., Ζόγκαρης Σ., Κουτράκης Ε., Λεονάρδος Ι., Μπόμπορη Δ., Χατζηνικολάου Γ., Αναγνόπουλος Ν., Λουκάτος Α., Μπουρδανιώτης Ν. & Οικονόμου Α., 2015. «Αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης για κάθε είδος ιχθυοπανίδας κοινοτικού́ ενδιαφέροντος και σύνταξη των αντίστοιχων εντύπων αναφοράς του Άρθρου 17 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ» στα πλαίσια της Μελέτης 6 «Εποπτεία και Αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης ειδών ιχθυοπανίδας κοινοτικού́ ενδιαφέροντος στην Ελλάδα». ΥΠΕΚΑ, Αθήνα, ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΑ ΑΝΑΓΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ -ΕΠΕΜ Α.Ε.-ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΗΛΙΑΣ, Αθήνα.
• https://ardin-rixi.gr/archives/233628