Φυσικό περιβάλλον και λαϊκός πολιτισμός:
Προφορική παράδοση, ζώσα πολιτισμική κληρονομιά και αειφορία στον 21ο αιώνα
της Δρ Ζωής Ν. Μάργαρη
Ακολουθήστε μας
Προφορική παράδοση, ζώσα πολιτισμική κληρονομιά και αειφορία στον 21ο αιώνα
της Δρ Ζωής Ν. Μάργαρη
Τα τραγούδια, όπως είχε σημειώσει ο αείμνηστος καθηγητής της Λαογραφίας Δημήτριος Λουκάτος συνταιριάζοντας τον λόγο με το μέλος, παρουσιάζουν ένα άριστο μέτρο παρομοίωσης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση (1961, 1977, 1980). Μολονότι η διαπίστωση του Λουκάτου φαίνεται κάπως μακρινή σήμερα που κυριαρχεί η άποψη πως ο άνθρωπος έχει απομακρυνθεί από τον φυσικό κόσμο, σίγουρα αποτελεί αφορμή για αναστοχασμό.
Αφορμώντας λοιπόν από τα σύγχρονα δεδομένα κι επιχειρώντας να διερευνήσουμε αν και πώς το φυσικό περιβάλλον συνδέεται με τους ανθρώπους του 21ου αιώνα, εύκολα παρατηρούμε ότι μια σειρά αντιλήψεων, θέσεων και πρακτικών αναδεικνύουν την ακατάλυτη σχέση τους. Πέρα από τις γνωστές επισημάνσεις που συνδέονται με τα φυσικά φαινόμενα και την επενέργειά τους στους ανθρώπους, αναλογιζόμενοι τους φυσικούς καταναγκασμούς, αλλά και τις καθημερινές πρακτικές μας, μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε τη σχέση αλληλεξάρτησης που ενυπάρχει.
Όπως σημειώνεται από τα ευρήματα ανθρωπολογικών, εθνολογικών, κοινωνιολογικών και λαογραφικών μελετών, ο σύγχρονος άνθρωπος, παρότι αισθάνεται μακριά από τη φύση, εξακολουθεί να εξαρτάται έμμεσα και άμεσα από αυτή, μιας και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του φυσικού κόσμου. Του φυσικού κόσμου με τον οποίο βρίσκεται σε μόνιμη αλληλόδραση κι επιχειρεί μέσα από ποικίλες δράσεις άλλοτε να εξουσιάσει και άλλοτε να εξευμενίσει.
Τα εθνογραφικά δεδομένα είναι αποκαλυπτικά! Η ζώσα προφορική παράδοση απηχεί τη σοφία του λαϊκού ανθρώπου και συμβάλλει στην προσέγγιση αυτού του σύνθετου ζητήματος στη διαχρονία του! Παραδοσιακά τραγούδια, παραδόσεις, δοξασίες εθιμικά δρώμενα και πρακτικές συνθέτουν ένα τεράστιο σώμα πολιτισμικών εκφάνσεων που αναδεικνύει ότι, αν και τα χρόνια περνούν και «οι καιροί αλλάζουν», πολλά από όλα όσα λαμβάνουν χώρα στη μετανεωτερική εποχή που ζούμε διατηρούν τον βαθύ, φυσιοκεντρικό πυρήνα τους.
Λαϊκά εθιμικά δρώμενα και τελετουργικά «αντέτια» που επιτελούνται σε κρίσιμες, μεταιχμιακές στιγμές του κύκλου του χρόνου, όπως είναι οι τροπές του ηλίου, πραγματοποιούνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Έθιμα που αν και ανανεώνονται ενσωματώνοντας τα νέα δεδομένα, (ανα)βιώνονται διατηρώντας το βαθύτερο νόημα επίτευξης της ευετηρίας που συνέχει τον μαγικό κύκλο της βλάστησης και αυτόν του εργατικού μόχθου.
Επενεργώντας συμφιλιωτικά μεταξύ έμψυχων και άψυχων, υλικού και άυλου κόσμου, προωθούν τη συνεργία ανθρώπου-φύσης «για το καλό». Η λαϊκή σοφία εκδηλώνεται και (ανα)νοηματοδοτείται ανταποκρινόμενη στις πάγιες αναζητήσεις που διέπουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Σωματοποιείται θαλερή μέσα από την επιτέλεση παραστατικών εθίμων και τελετουργικών πρακτικών κι εκφράζεται δημιουργικά μέσα από την ερμηνεία τραγουδιών κι επωδών που επενεργούν ευεργετικά.
Ο αέναος κύκλος της βλάστησης, ήτοι της ανακαίνισης της ζωής στο φυσικό περιβάλλον μετά τις κρίσιμες στιγμές του κοσμικού χρόνου, συναρτάται μέσω τελετουργικών μαγικοευετηρικών αγερμών με τη ζωή των ανθρώπων και συντελεί στην ευόδωση των γονιμικών στόχων και στην ανακούφιση των εναγώνιων αναζητήσεων για την επιβίωση.
Η θεμελιώδης αυτή θεώρηση αντανακλάται σε όλες τις εκφράσεις της σύγχρονης προφορικής παράδοσης η οποία φαίνεται να διαμορφώνεται έχοντας ως εστιακό κέντρο τον άνθρωπο μέσα στη φύση. Τα στοιχεία της και οι μεταβολές τους που συνυφαίνουν σταθερές ποιητικές δομές εναρμονίζονται με την ύπαρξή του και την ευημερία του. Έτσι, σε όλες τις μορφές της προφορικής παράδοσης και ιδιαίτερα στα τραγούδια παρατηρούνται αλληγορίες και παραλληλισμοί με το φυσικό περιβάλλον. Αντιφράσεις, μεταφορές, παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις, μετωνυμίες και συνεκδοχές διαμορφώνουν το έκδηλο περιεχόμενο των τραγουδιών ενώ ταυτόχρονα συντελούν στην ανάδειξη του λανθάνοντος περιεχομένου τους.
Οι άνθρωποι ενσωματώνουν ιδιότητες και χαρακτηριστικά φυτών και ζώων προκειμένου να υμνηθούν οι χάρες τους (ομορφιά, ανδρειοσύνη, οξύνοια) και να καυτηριαστούν οι αδυναμίες τους, ενώ συμπληρωματικά, άλλοτε ρητά και άλλοτε υπόρρητα, νουθετικά παραδείγματα συνδέουν το φυσικό με το κοινωνικό περιβάλλον. Εκθειάζονται πρότυπα συμπεριφορών που συνάδουν με τη σοφία της φύσης, τίθενται όρια και απαγορεύσεις σε όσα δεν συμμορφώνονται με τα έκδηλα παραδείγματα και τις πρόδηλες αξίες της.
Μέσω της προφορικής παράδοσης και ιδιαίτερα μέσω της ερμηνείας των τραγουδιών και της επιτέλεσης των λαϊκών δρωμένων εκφράζονται και μεταβιβάζονται στις επόμενες γενιές αντιλήψεις, ιδέες και πρότυπα που καλλιεργούν την κατανόηση της σχέσης φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος υπομνηματίζοντας τη σημαίνουσα θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτό.
Τοιουτοτρόπως, μέσα από διαχρονικές διαγενεακές πρακτικές, όπως το τραγούδημα, μεταλαμπαδεύονται γνώσεις και στάσεις που δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης της άρρηκτης σχέσης ανθρώπου και φύσης. Τα εθνογραφικά ευρήματα είναι πολλά και ορισμένα ‒αρκετά ενδεικτικά‒ από αυτά σταχυολογούνται στο παρόν πόνημα που υλοποιείται με τη συνδρομή του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ).
Υπηρετώντας τη στοχοθεσία του Οργανισμού, το όραμα και την αποστολή του, φιλοδοξεί να θέσει υπόψη του κοινού που ενδιαφέρεται για το φυσικό περιβάλλον και για την προστασία του όψεις του παραδοσιακού πολιτισμού που εκφράζουν τη διαγενεακή και διαχρονική σύνδεσή του με τον άνθρωπο. Με τον άνθρωπο που καλείται να το προστατεύσει και να το διαφυλάξει, διασφαλίζοντας την αειφορία.
Για την επίτευξη της παραπάνω σύλληψης, με άξονα την τραγουδιστική παράδοση, όπως αυτή εκφράζεται στο πλαίσιο όλων των εκδηλώσεων του εορταστικού και του καθημερινού βίου των κοινωνικών υποκειμένων, συνθέσαμε ένα σώμα παραδειγματικών περιπτώσεων ποιητικών κειμένων που ερμηνεύονται ακόμα και σήμερα. Το εθνογραφικό-μουσικό υλικό αντλήθηκε από το Μουσικό Αρχείο της Δόμνας Σαμίου, η οποία ανέδειξε, μεταξύ άλλων μέσω του πολυεπίπεδου έργου της, τις πολυσήμαντες διαστάσεις της φύσης για τον άνθρωπο η οποία αποδίδεται εύγλωττα στους στίχους και τις μελωδίες που συνέθεσαν για κάθε εποχή του χρόνου, για κάθε περίσταση και για κάθε χρονική περίοδο.
Η λαϊκή φυσιοκεντρική διάστασή τους είναι αποκαλυπτική και σχολιάζεται από τους συντελεστές του παρόντος έργου. Όπως θα δούμε, στην πλειονότητα των παραδειγμάτων γίνονται ρητές αναφορές στη φύση και στο φυσικό περιβάλλον, σημειώνονται όμως και παραλληλισμοί, μεταφορές και αλληγορικές παραβολές που τη συνδέουν με τη ζωή και την καθημερινότητα των ανθρώπων. Η ανάλυση του περιεχομένου (έκδηλου και λανθάνοντος) καθιστά εμφανές ότι, σε όλες τις κατηγορίες των παρουσιαζόμενων ειδών της προφορικής παράδοσης που συμπεριελήφθησαν, η φύση και το φυσικό περιβάλλον λειτουργούν υποδειγματικά και καθοδηγητικά για το κοινωνικό γίγνεσθαι. Η φύση, που γίνεται συχνά αντικείμενο θαυμασμού, συνδιαλέγεται με τον άνθρωπο και τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο του. Έτσι, η προφορική παράδοση φαίνεται να αναδεικνύει την εξανθρωπισμένη διάστασης της φύσης ενώ παράλληλα να υπενθυμίζει στον σύγχρονο άνθρωπο τον ιδιαίτερο, «οικο-λογικό»* ρόλο του μέσα σε αυτή, καλώντας τον να ενσκήψει με τη σοφία των παλαιότερων και την ευαισθησία των νεότερων στην αειφόρο διαχείρισή της.
Ευχόμαστε το έργο να συμβάλει προς αυτή την κατεύθυνση αποτελώντας πηγή έμπνευσης για όλους και όλες!
Δρ Ζωή Ν. Μάργαρη
Κύρια ερευνήτρια
Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας
Ακαδημία Αθηνών
*
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, με πρωτοπόρο τον καθηγητή Νικόλαο Μάργαρη που εισάγει και τον όρο «λαογραφική οικολογία» (Μάργαρης 1991), γίνονται συστηματικές προσπάθειες προσέγγισης του εν λόγω φαινομένου οι οποίες προωθούνται έκτοτε σοβαρά. Εδώ υιοθετείται ο όρος του ιδίου «οικο-λογικά» που ενσωματώνει τις βασικές αρχές σύγχρονης θεώρησης του περιβάλλοντος με αειφόρο προοπτική. Για αναλυτικές πληροφορίες, βλ. σχετικά Ν. Σ. Μάργαρης, Λαογραφική οικολογία. Ήθη – έθιμα – συμπεριφορά – περιβάλλον, Αθήνα: Φιλιππότης 1991 και Ν. Σ. Μάργαρης, ΟΙΚΟ-ΛΟΓΙΚΑ, Αθήνα: Κάκτος, 1983, και την εμπλουτισμένη 2η έκδοση (1986).
Αυδίκος, Ε. και Σ. Κοζιού (επιμ.), Φυτά και βότανα στον λαϊκό πολιτισμό και την επιστήμη, 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο, Καρδίτσα, 20-22 Οκτωβρίου 2017. Πρακτικά, Καρδίτσα: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας και Κέντρο Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο Απόλλων», 2018.
Βαρβούνης, Μ.Γ., «Στερεότυποι εισαγωγικοί στίχοι στα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης. Ι. Αναφορές σε φυτά και λουλούδια», Αμάλθεια 22 (1991): 33-45.
Πετρόπουλος, Δ., «Η ελληνική φύση στα δημοτικά τραγούδια», Ύπαιθρο 4/47(1939): 252-256.
Διαμαντή, Φλ.,«Φυσιολατρία στο δημοτικό μας τραγούδι», Ελληνική Δημιουργία 5/48(1950):189-192.
Δουλαβέρας, Αρ. Ν., Μελετήματα για το δημοτικό τραγούδι, Θεσσαλονίκη: Σταμούλης, 2011.
Καψαμπέλης, Γ., «Ἡ φυσιολατρία εἰς τό δημοτικό τραγούδι», Κρητική Εστία, 8/1 (1949): 17.
Κυριακίδης, Στ. Π., «Ο ελληνικός λαός και τα λουλούδια», Πειραϊκά Γράμματα 2 (1940): 86-91.
Κυριακίδης, Στ. Π., Ἡ φυσιολατρία εἰς τά δημοτικά τραγούδια, Ἀθῆναι 1926 (=Το δημοτικό τραγούδι: Συναγωγή μελετών, επιμ. Ά. Κυριακίδου-Νέστορος, Ερμής, Αθήνα 1978, 21990, σσ. 130-160).
Κυριακίδου-Νέστορος, Ά., «Η “οικολογική” ερμηνεία στη λαογραφία», στο Λαογραφικά μελετήματα, Αθήνα: Νέα Σύνορα, 1978.
Λεμπέση, Λ., Φυτά, δέντρα και λουλούδια στα δημοτικά τραγούδια, Αθήνα: Μανδραγόρας, 2015.
Λουκάτος, Δ., «Λαογραφική Πρωτομαγιά», ΗΩΣ, Μηνιαία εικονογραφημένη επιθεώρησις 46/5 (1961): 14-19.
Λουκάτος, Δ., Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, 1977.
Λουκάτος, Δ., «Λαογραφική Πρωτομαγιά», στο Δ. Λουκάτος, Πασχαλινά και της άνοιξης, Αθήνα: Φιλιππότης, 1980, σσ. 142-149.
Loukatos, D., «Fleures et plantes dans l’églises orthodoxes grecques», στο Ελληνογαλλικά: Αφιέρωμα στον Roger Milliex, Αθήνα: ΕΛΙΑ, 1990, σσ. 447-460.
Μάργαρη, Ζ. Ν., «Φυτικός κόσμος και γυναικείες εαρινές τελετουργίες: Η περίπτωση των εθιμικών δρωμένων της Πρωτομαγιάς στον Τσιαρτσιαμπά Κοζάνης», στο Ε. Αυδίκος και Σ. Κοζιού (επιμ.), Φυτά και βότανα στον λαϊκό πολιτισμό και την επιστήμη, 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο, Καρδίτσα, 20-22 Οκτωβρίου 2017. Πρακτικά, Καρδίτσα: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας και Κέντρο Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο Απόλλων», 2018, σσ. 113-122.
Μάργαρης, Ν. Σ., ΟΙΚΟ-ΛΟΓΙΚΑ, Αθήνα: Κάκτος, 1983, 21986 (εμπλουτισμένη).
Μάργαρης, Ν. Σ., Λαογραφική οικολογία. Ήθη – έθιμα – συμπεριφορά – περιβάλλον, Αθήνα: Φιλιππότης, 1991.
Μερακλής, Μ. Γ., «Φύση και πολιτισμός», Ιωλκός 4 (1997): 36-40.
Μεταξά, Θ. Ν., Το λουλούδι στην κρητική μαντινάδα, Ηράκλειο: Δοκιμάκης, 2009.
Μηλίγκου-Μαρκαντώνη, Μ., «Ἀνθρωπομορφισμὸς δένδρων-“Φυτομεταμορφώσεις ἀνθρώπων” εἰς τὴν ἑλληνικὴν λαϊκὴν παράδοσιν», Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 51 (2003): 510-535.
Μηλίγκου-Μαρκαντώνη, Μ., Δένδρα-φυτά-άνθη στον λαϊκό πολιτισμό των νεότερων Ελλήνων, Αθήνα 2006.
Μηλίγκου-Μαρκαντώνη, Μ., Δένδρα-φυτά-άνθη στον λαϊκό πολιτισμό των νεωτέρων Ελλήνων (1860-1960). Η αγωνία και ο αγώνας της επιβίωσης (Μύθοι και λατρευτικοί συμβολισμοί ‒ ευκαρπικά της γεωργίας ‒ καθημερινή ζωή ‒ οικολογία), Αθήνα 2007.
Μηλιώτου, Σ., «Το λουλούδι στη δημοτική ποίηση», Ελληνική Δημιουργία 9/105 (1950):746-748.
Πολίτης, Ν. Γ., Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Αθήνα: Εστία, 1914.
Ρουσουνίδης, Αν., Δέντρα στην ελληνική λαογραφία με ειδική αναφορά στην Κύπρο, Λευκωσία 1988.
Σπαταλάς, Γερ., «Συνθηματικές λέξεις στα δημοτικά τραγούδια», Ελληνική Δημιουργία 5/50 (1950): 366-368.
Ταχατάκη, Ειρ., «Φυτά, λουλούδια-χρώματα στην παράδοση, τη λαϊκή ποίηση και τη ζωή μας», Ελλωτία 4 (1995): 215-233.
